|
TÜRK DİLİ VƏ RUS İMPERİYA SİYASƏTİ
|
||||||||||
Dahi İsmayıl bəy Qaspıralının (1851-1914) zamanın sınağından çıxmış “Dildə, fikirdə və işdə birlik” çağırışının dərin və ölməz mənasını bu gün biz türklər daha yaxından anlamağa başlamışıq. Anlamağa başladıq ki, dilbir olmayan millət tarixdə yüksələ bilməz, əksinə, zaman-zaman birliyini itirib dağılar, başqa millətlərin şikarına, sonra da quluna, köləsinə çevrilər. Rusiya imperiyasının türkə qarşı yüzillərlə yeritdiyi barbar və qanlı siyasəti cikindən-bikinədək bilən İsmayıl bəy gözəl başa düşürdu ki, Rusiya türk torpaqlarını tikə-tikə, loxma-loxma udaraq hər tikəyə və o tikədə yaşayan türkə, onun dilinə ayrı-ayrı ad qoymuş, “ayır-buyur” siyasətini həm barbar[lıqla], həm də ustacasına yerinə yetirməklə imperiyaların ən murdar klassik nümunəsinə çevrilmişdir. İsmayıl bəy sanki millətinə səslənmişdir: ey türk, ayıl, tərpən, özünə gəl və bil ki, dildə birliyin olmasa fikirdə birliyin olmayacaq, fikirdə birliyin olmasa işdə birliyin olmayacaq və məhv olacaqsan!
Deməli, türkün taleyi kökdən onun dilinə və dil birliyinə bağlıdır. Bəli, budur bütün türklərin həyat talelərinin məhvəri! Bunu, bütün zamanlar olmasa da, türkün bir sıra hakim və alimləri görmüş və bilmiş, bunu türkün ən qəddar düşməni rus imperiyası da görmüş, türkün dil birliyini pozmaq üçün hər cür siyasi, ideoloji, inzibati fırıldaqlar, təxribatlar, qətllər törətmişdir. Elə bu sonuncunun nəticələrindən biri də Azərbaycan türklərini “azərbaycanlı”, onların dilini də “Azərbaycan dili” adlandırmaq olub və XX yüzildə dilimizin və xalqımızın adı beş dəfə dəyişilib: 1) tatar dili – tatar; 2) türk dili – türk (1918-1938); 3) Azərbaycan dili – azərbaycanlı (1938-1992); 4) türk dili – türk (1992-1995); 5) Azərbaycan dili – azərbaycanlı (1995-ci ildən bugünədək).
Sözsüz ki, hər bir dil[in adı] onda danışan xalqın adı ilə bağlıdır. Türkün tarixi o qədər qədimdir ki, hələlik tarix elmi onun hansı tarixdən başlandığını tapa bilməyib. Belə bir müdrik elmi fikir vardır: coğrafiyada Yer kürəsinin qütblərinin haradan başlandığı bəlli olmadığı kimi, tarixdə də türkün tarixinin başlanğıcı və türkün ilk məskəni hələ bəlli deyil.
Burada balaca bir haşiyə çıxmağa məcburuq; belə ki, əsl tarixin haradan başladığı tam dəqiqləşməyibdir. Bu haqda çoxlu ayrı-ayrı fikirlər vardır. Biz onlardan bəzilərini göstərib sonra öz düşündüyümüzü qısaca qeyd edirik: XIX yüzildə Avropada xristiansevərlikdən belə bir ümumi fikir yaranmış və hakim kəsilmişdi ki, tarix İsa peyğəmbərin doğulduğu gündən başlayır, o vaxta qədərki dövr əsl tarix deyil, ona hazırlıq idi.
Sonralar belə bir fikir ortaya çıxdı ki, tarix mədəniyyətdən başlayır, daha doğrusu, çağdaş Avropa mədəniyyətinin özülü harada və nə vaxt yaranıbsa tarix də oradan və ovaxtdan başlayır. Alimlər, araşdırıcılar, avropamərkəzçilər məskən kimi Yunanıstanı və orada yaranmış antik elm və mədəniyyəti tarixin ilkini saymağa başladılar və bununla həmişə sübut etməyə çalışdılar ki, yalnız avropalılar mədəniyyət yaratdıqları üçün onlar mədənidirlər, dünyanın qalan hissəsini onlar mədəniləşdirə bilərlər, onları Avropa mədəniyyətinə qovuşdura bilərlər, bunun üçün də dünyanın qalan hissələrini nəinki işğal etməlidirlər, hətta bu, onların Allah və insanlıq qarşısında müqəddəs vəzifələridir. Məsələ çox aydın idi – tarix elmini işğalçılığın, qətl-qarətin, hegemonluğun alətinə, quluna çevirmək.
Daha sonra fransızlar Fransada Şel, Aşöl və Mustyö mağaralarını kəşf etdilər. Şelin tarixi 400 min ilə gedib dayandı və onu Şel mədəniyyəti, ondan sonrakıları tarix ardıcıllğına görə Aşöl mədəniyyəti və Mustyö mədəniyyəti adlandırdılar. Bununla bildirdilər ki, Fransa dünyanın ən qədim mədəniyyət ölkəsidir və tarix Fransadan başlayır. Əgər bu baxışla yanaşsaq yuxarıda sadalanan mədəniyyətlərin hər birini özünün müxtəlif təbəqələrində əks etdirən, onlardan daha qədim eksponatları olan Azərbaycandakı Azıx mağarası Azıx mədəniyyəti adlandırılmalıdır və buna dayanıb “tarix Azərbaycandan başlayır!” demək olar.
Məsələ burada deyil. Tanınmış alimlərdən Zenon Kasidovski Tövrat və İncilə dayanaraq onlardakı bir sıra mətnləri tarix elmində olan bir sıra məlumatlarla tutuşdurub tarixdə dinlərin qədimliyini və onların yönvericiliyini qabağa çəkdi. Hələ bundan qabaq Yaspers sübut etməyə çalışırdı ki, eradan qabaq VIII-V yüzillərdə – dinlərin mifə qalib gəldikləri dövrdən əsl tarixi dövr başladı.
İkiçayarası (Dəclə və Fərat) mədəniyyəti alimləri çoxdan özünə çəkirdi. Bu sahədə geniş araşdırmalar aparan və çoxlu gil lövhə yazılarını oxuyan S.Kramer araşdırmanın sonucunda belə bir fikrə gəldi ki, “tarix Şumerdən başlayır”, yəni beş min il bundan qabaq.
Bu cür bir-birinə qarşı olan ayrı-ayrı fikirlərdən çox sadalamaq olar. Türk, ərəb, yunan, Çin alimlərinin, filosoflarının tarixə aid ayrı-ayrı fikirləri var. Ancaq biz məsələyə baxışı bu cür açıqlaya bilərik:
Bütün bu saydıqlarımız dünya xalqlarının, ayrıca olaraq türklərin inancında dövr edən yaradıcı gücün dərkinə yönəlik əsas fikirlərdir. Türk tarixinin fəlsəfəsi ən çox bu məfkurələr dairəsində mərkəzləşmişdir. Ancaq bir nöqtəyə daha diqqətli yanaşmalıyıq: bütün dinlərdə ilahiyyatşünaslıq var, ancaq dünya hələ də Tanrını qavramaqda tək bir fikrə gələ bilməmişdir. Ancaq Yerin, Günəşin və Günəş sistemində olan planetlərin hərəkəti, onların xassələri, bizi əhatə edən makro və mikromühitlər haqda bəşər övladı eyni, tək bir fikrə gəlmişdir. Deməli, sözün əsl mənasında tarixin başlanğıcı iki anın birindən götürülməlidir: əgər metatafizika (ya da dində Tanrı) fizikanı yaratmışsa onda metatafizikanın (Tanrının) yaradıcılığa başladığı andan; yox, əgər fizika özü fəallaşaraq, bir təkanla metafizikadan qoparaq yaranmışsa onda fizikanın hərəkətə başlama anından tarix başlayır. Hər iki anda da tarix fizikanın yaranması (ya da yaradılması olsun) ilə başlayır. Bu nöqtədən başlayan tarixi öyrənməkdə tarix elmi nə etmiş, necə etmiş və nə etməlidir, onu gələcəkdə nələr gözləyir?
“Nə etmiş, necə etmiş”ə ümumiləşdirici bir qarşılıq versək belə olar: tarix bilgisi insanlığın gəlişməsində, yüksəlişində ikincisiz bir rol oynamışdır. Tarix yaddaşı olmadan insan oğlu nə edib nə edəcəyini, haradan gəlib haraya gedəcəyini bilməzdi. Bu tarix yaddaşını qoruyub saxlayan əsas qaynaq tarix bilgisidir. Dünyanın böyük alimləri tarix elmindən çox danışmışlar, onları oxumaqla bu sorğumuza cavab tapa bilərsiniz, belə ki, bir-iki səhifə yazıyla ona cavab vermək olmaz.
Ancaq bir məsələni də göstərməliyəm ki, tarix elmi inkişaf etməkdə olsa da inkişaf mərhələsinə çatmamışdır. Daha doğrusu, tarix bilgisi başqa bilgilərin başarılarından gərəyincə yararlana bilməmişdir, nə yazıq ki, bu gün də yararlana bilmir. Məsələn, fiziklər maddələrin, kimyaçılar elementlərin, bioloqlar bitkilərin özünü, tərkibini və mənşəyini öyrəndikləri şəkildə tarixçilər ellərin, ulusların, xalq və etnosların, mədəniyyətlərin, dinlərin-inancların, dillərin tarixini, mənşə, törəmə və çulğaşma prinsiplərini öyrənə bilməmişlər. İtin, pişiyin, almanın, armudun, şam ağacının və dəvənin hansı ölkələrdən keçərək hansı ölkələrə yayıldığı və onların ilkin yurdlarının hara olduğu açıqlandığı halda, xalqların, toplumların, mədəniyyət və inancların mənşəyi və yerdəyişməsi hələ ki, çox qaranlıq qalmışdır. Mənə elə gəlir ki, bu, bir neçə amillə bağlıdır:
Bu çatışmazlıqların sırasını artıqmaq da olar, ancaq buna ehtiyac duymuruq. Tarix elmi “nə etməli” vəziyyətindən necə çıxmalı, inkişaf startı götürməlidir?
İnsanlığın yaranış, yaşayış və gəlişməsində, dünənində, bugünündə türk insanı çox önəmli rol oynamışdır. Nə yazıq ki, türkün tarixi gərəyincə öyrənilmədiyi üçün onun dilinin tarixi də gərəyincə öyrənilməmiş, başqa-başqa yerlərdə türk dilinə hər ötən kəs istədiyi bir adı vermişdir. Sonucda, yuxarıda göstərdiyimiz kimi, Azərbaycanda türk dili ayrı-ayrı adlar qazanmışdı. Bunun necə bir tarixin törəməsi olduğuna göz yetirsək yalnız və yalnız rus imperiyasının siyasəti ilə bağlı olduğunu görərik. Onda bu, necə olmuşdur?
Türk-slavyan toqquşmasının çox uzun və dolaşıq bir tarixi vardır. Slavyanlar türk və Avropa imperiyaları arasında gedən, arada qızışan, arada sakitləşən uzun tarixli müharibə, münaqişə, mübarizə və barışlarda Göytürk imperatorluqlarının tərəfində çıxış edirdi. Bir neçə yüzil davam edən bu böyük tarix qarşıdurmasında slavyanlar din və təlimdə Roma-Bizans imperatorluğunun, hərb, siyasət və dövlət quruculuğunda türk imperatorluqlarının təsiri altına düşmüşdülər. Rus xalqı və rus dövləti belə bir şəraitdə türk, varyaq-norman və slavyan etnoslarının çulğaşmasından, qaynayıb-qarışmasından yarandı. Din və təlim baxımından tam Avropaya dayanan Rusiyanın çarlarını da Avropadan seçməyə başladılar. Alman əsilli, kral nəsilli Mixail (Mişel) Roman Moskva taxtına əyləşdiriləndən (1613-cü il) sonra Moskva Avropanın caynağına keçdi və türk-islam dünyasına qarşı müharibələrdə onun ən güclü alətinə çevrildi. Yeri gəlmişkən, göstərək ki, sovet şovinist rus tarixçiləri dəridən-qabıqdan çıxaraq sübut etməyə çalışırdılar ki, guya “Rusiya” adı XV yüzilin sonu – XVI yüzilin başlanğıcında yaranıb. Buna heç bir sübut-dəlil olmadığı halda, onu bizə “hökm” kimi qəbul etdirmişdilər. Əslində isə Moskva ətrafında yaranan dövlət XVIII yüzildə zaman-zaman Rusiya adlanmağa başladı.
XVIII yüzilin başlanğıcınadək Moskva Krım xanlarına töycü verirdi. Uzun danışıqlardan sonra Osmanlı sultanı Moskvanın yalvarışlarına qulaq asıb Krım xanlarından xahiş etdi ki, Moskvadan daha töycü almasınlar. Krım xanları Türkiyənin bu xahişini yerinə yetirdilər.
I Pyotrun Prut yaxınlığında Osmanlı orduları tərəfindən mühasirəyə düşməsi və mühasirədən qadın və qızılın gücünə çıxması (1711-ci il), sonradan Pyotrun Dərbəndə – Azərbaycana hərbi yürüşünün tam məğlubiyyətlə nəticələnməsi Moskvanın tarixi məğlubiyyətləri olsa da rusların türklərə qarşı gərəkli bir silah olacağını Avropaya bir daha anlatdı. Məhz Pyotrun vaxtından etibarən Avropa Rusiyanı hərtərəfli dəstəkləməyə başladı, Rusiya addım-addım türk torpaqlarını udaraq XVIII yüzildə imperiyaya çevrildi.
XIX yüzilin birinci yarısında dünyaya iki imperiya meydan oxuyurdu: Böyük Britaniya və Rusiya. Rusiya imperiya qurmağı Britaniyadan öyrənirdi. Hər ikisi Asiyanı işğala girişmişdi. Həmin yüzilin ilk başlanğıcında Rusiya Uzaq Doğu, Mərkəzi və Orta Asiya və Qafqazda, Britaniya isə Çin, Hindistan və s. yerlərdə fəal işğalçılıqla məşğul idilər. Rusiya 1803-cü ildə Qacarlarla müharibəyə başladı və Azərbaycanın quzeyinə ordu çıxardı. Azərbaycanın ən böyük faciəsi başlandı.
XVIII yüzildə xanlıqlara bölünmüş Azərbaycan rus işğalına qarşı öz qüvvələrini bir mərkəz ətrafında toplaya bilmədi. Azərbaycan türkləri Rusiyaya qarşı amansız və rəşadətli mübarizə aparırdı. Doqquz il davam edən müharibədə rusların böyük hərbi qüvvələri darmadağın edildi, bir çox rus generalları öldürüldü. Müharibənin gedişində həlak olan Gəncə xanı Cavad xan, vəliəhd Abbas Mirzə Qacar böyük qəhrəmanlıq göstərmiş, xalq onlara şer və dastanlar qoşmuşdu.
İngiltərəni çıxmaq şərti ilə 1812-ci ilədək bütün Avropanı işğal edən Fransa – I Napoleon Bonapart həmin il Rusiyaya hücuma keçdi. Bəlli olduğu kimi, Fransa-Rusiya müharibəsi üç il çəkdi və Rusiya Fransanı darmadağın edib Parisə girdi. Bunları yazmaqda məqsədim odur ki, Napoleon imperiyasını üç ilə darmadağın edən Rusiya on il müharibə apararaq Azərbaycanın Arazdan quzeyə, İrəvan xanlığını və Naxçıvanı çıxmaqla, yalnız beşdə birini qoparmağa nail ola bilmişdi. Bu, Azərbaycan türklərinin Rusiya imperiyasına qarşı müharibəsinin necə sərt və dönməz olduğuna ən tutarlı sübutlardan biridir. Bunu rus imperiyası açıq-aydın [dərk edirdi. Çox keçmədən tatarlar və] azərbaycanlılar (azerbaydjantsı) termininin, gələcəkdə isə “Azərbaycan dili” anlayışının yaradılmasına ilkin təkan buradan başladı.
Ruslar işğalçı ordularının tərkibində Azərbaycana müxtəlif mütəxəssislər göndərmişdilər (Rusiya bunu Britaniya və Fransadan öyrənmişdi); işğal ordularının tərkibinə yerləşdirilən tarixçi, coğrafiyaçı, təbiətşünas, həkim, etnoqraf və müxtəlif sahələr üzrə ekspertlər işğal olunan ölkə və xalq haqqında hərtərəfli tədqiqat, araşdırma aparır, mərkəzi hakimiyyətə məlumat, hesabat, təqdimat, təlimat və s. yazır, imperiyaların işğal etdikləri ölkələrdə siyasətlərinin müəyyənləşməsində əsas rol oynayırdılar.
Rusiya imperiyası öz siyasətini belə müəyyənləşdirirdi:
Rusiya bütün bu müstəmləkə üsullarını bu və ya başqa formada Azərbaycana tətbq etmişdi.
1800-cü ildən 1853-cü ilədək (Krım müharibəsinin başlanmasınadək) Rusiya bir imperiya kimi çox güclənmişdi. Bu dövrdə bir yandan Qafqaz, Azərbaycan və Osmanlı imperatorluğuna, başqa bir yandan Avropaya qarşı müharibələr apararaq işğal ərazilərini həddən artıq genişləndirmiş, üçüncü yandan Sibiri və Orta Asiyanı tam işğal etmək üçün böyük hazırlıqlar görmüşdü. Rusiya 1801-ci ildə Gürcüstanı, 1803-1813 və 1826-1828-ci illərdə Azərbaycanın quzeyini işğal etmiş, 1812-1815-ci illərdə Fransanı məğlub edib İngiltərəni çıxmaqla, bütün Avropanı öz təsiri altına salaraq “dünya jandarmı” olmuşdu. Osmanlılar, Qacarlar – Azərbaycan türkləri və bir sıra Qafqaz xalqları Rusiyanın barbar işğalını qəbul edə bilmirdilər.
1839-cu ildə Türkiyədə orduda və ictimai-siyasi həyatın bir çox sahələrində islahatlar keçirilməyə başlandı. Gülxanə xətti-şərifi adı ilə tanınan bu islahatlar Osmanlı imperatorluğunu bir sıra geriliklərdən qurtarır, onu Avropaya yaxınlaşdırırdı.
Yüzilin 40-50-ci illərində Rusiyaya qarşı Qafqaz xalqlarının azadlıq müharibəsi geniş vüsət almışdı. Sonralar bu hərəkatın mərkəzi Çeçenistana keçsə də ilk öncə ideya mərkəzi Azərbaycan, xüsusilə də Kürdəmir, Bakı, Şamaxı, Gəncə, Dərbənd, Şəki və Zaqatala olmuşdur. Şeyx Şamilin başçılıq etdiyi şeyx, molla və başqa ruhanilər nəqşbəndi sufi təriqətinin başçıları idilər və XVIII yüzildə – XIX yüzilin birinci rübündə Azərbaycanın göstərilən bölgələrində təkkə, dərgah və zaviyələr yaratmış, bütün Qafqaz müridlərini buradan yönəltmişlər.
1815-ci ildən Avropanın jandarmı olan Rusiya Avropada hər hansı bir çıxış, etiraz və üsyanı yerindəcə boğur, özünü Avropada sabitliyin rəhni kimi qələmə verərək orada ağalıq edirdi. O, Avropada özünü bütün dünyadakı xristianların bir nömrəli müdafiəçisi, xristianlıq üçün təhlükə olan “kafir” türklərə (o cümlədən “tatar-monqollar”a) qarşı dayanan, onlardan xristianların intiqamını alan bir dövlət kimi təbliğ edir, Avropada ictimai fikri öz tərəfinə çəkmək, bununla da Asiyadakı işğallarına qarşı çıxacaq hər hansı bir dövləti ideyaca tərki-silah etmək və o ölkələrin xalqlarını bu məsələdə öz dövlətlərinə qarşı qoymaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırdı. Avropa ictimai fikrini formalaşdıran əsas mərkəz – “London tayms” qəzeti Londonda Rusiyanın qızıl pulu ilə çıxırdı. Rusiya türk-müsəlman dövlətlərində yaşayan xristianların “müsəlman zülmündən qurtaracağını” həyasızcasına car çəkirdi. O, bütün dünyanı müsəlmanlara, ayrıca olaraq türklərə və o zamanlar türk dövlətləri içərisində ən güclü olan Osmanlı imperatorluğuna qarşı yönəltməyə çalışırdı, buna bir qədər də nail olmuşdu; belə ki, Balkanlarda xorvat, serb, boşnak, qaradağlı, yunan, bolqar, rumın və başqa xalqları Osmanlılara qarşı qaldıra bilmiş, Avropa xristianlarında öz din qardaşlarına mənəvi və maddi yardım etmək meyli və təşəbbüskeşliyi yaratmışdı.
XIX yüzilin 40-50-ci illəri arasında Rusiya Osmanlını dünyadan tam təcrid etmiş, onu – “xəstə adam”ı tam məhv etmək, “Şərq məsələsi”ni birdəfəlik həll etmək, dünyanın tək bir böyük imperiyasına çevrilmək iddiasına düşmüşdü. Rusiya bu vaxtadək hələ belə güclü, belə qorxunc, belə azğın və hökmedici olmamışdı; Arazdan quzeyə bütün Qafqazı ələ keçirmiş, Qacarlar monarxiyasını (şahlığını) tam himayəsinə alaraq Qacar şahlarını rus-kazak briqadasının girovuna çevirmiş, batıda 1849-cu ildə macarların üsyanını boğmaqla Avstriya monarxını himayəsinə almış, 800 kiçik knyazlığa parçalanmış almanları az-çox təmsil edən Prussiya monarxı Rusiyadan tam asılı hala gətirilmiş, Britaniya susqun bir hala gəlmiş və s. və i.a.
Bu dövrdə az-çox Azərbaycanın quzeyində özünə dayaq tapan Qafqaz dağlıları Şeyx Şamilin başçılığı altında Rusiyaya qarşı amansız, dönməz və rəşadətli mübarizə aparan dünyada tək bir qüvvə idi. Osmanlı dövləti və Britaniya Şeyx Şamilin hərəkatına yalnız və yalnız gizli rəğbət bəsləyir, bir qism türk və ingilis qadınlarının toxuduğu yun paltarlar Şamilin müridlərinə çatdırılırdı. Bir də 1848-ci ildə Fransada yeni burjua inqilabı baş vermiş, Fransa Rusiyanın təsirindən uzaqlaşmağa başlamışdı.
Quduzlaşmış Rusiya bunlara baxmayaraq, Osmanlı dövlətini darmadağın etməyə bütün gücü ilə hazırlaşırdı. Britaniyanı bu müharibələrdə bitərəf etmək üçün Rusiya diplomatik tədbirlər görmüş, Qara dəniz, Bosfor və Dardanel boğazlarında marağı olduğunu Britaniyaya bildirmişdi. Britaniya isə cavabında bildirmişdi ki, onun bu deyilən yerlərdə marağı yoxdur. Buna qarşılıq Rusiya da bildirmişdi ki, onun da Osmanlıya tabe Misir və Krit adasında marağı yoxdur. Britaniya buna susmuşdur. Bundan Rusiya belə bir nəticə çıxarmışdı ki, o, Misir və Kriti Britaniyaya güzəştə getməklə, “bağışlamaqla” Osmanlını təkləmiş, Qara dəniz, Boğazlar, Qafqaz və Balkanlarda Osmanlı imperatorluğu ilə müharibə aparmaq sərbəstliyi qazanmışdır…
1853-cü ilin iyununun sonunda Rusiya Osmanlı dövlətinə tabe olan Moldova və Valaxiyanı işğal edib Dunayın quzeyindəki torpaqları əlinə keçirdi. Türkiyə Rusiyaya qarşı elə bir təsiredici tədbir görə bilmədi. Rusiyanın bu hərəkətindən təşviş keçirən və narazı olan Avstriya da səsini çıxarmadı. Britaniyada bu məsələ parlamentə çıxarıldı, ancaq Rusiyaya qarşı hər hansı bir tədbir qərara alınmadı. Bundan istifadə edən Rusiya ordularını üç yandan: batıdan, Qara dənizdən və Qafqazdan Osmanlı imperatorluğuna qarşı hücuma hazırladı. Durumun dözülməz olduğunu görən Osmanlı dövləti həmin ilin oktyabr ayının 4-də Rusiyaya müharibə elan etdi. Rusiya yüzillərdir Avropanın müzakirə etdiyi, sakitlik olan andaca gündəliyə birinci məsələ kimi çıxardığı “Şərq məsələsi”ni tam öz xeyrinə həll etməyin və “xəstə adam”ın tək varisi olmağın vaxtı çatdığını düşünərək bu arzusunu həyata keçirməyə girişdi.
Rusiyanın dünyanı saymazlığı və quduzluğu Avrasiyanın çox hissəsini həyəcana gətirmişdi. Demək olar ki, hamı gözlərini Londona dikmişdi. London isə səbrli davranırdı. İngiltərə parlamenti məsələni bir neçə dəfə müzakirəyə çıxarmış, ancaq heç bir qərara gələ bilməmişdi. Parlament nümayəndələrinin çoxu Rusiya təbliğatının təsiri altına düşmüşdü və bir çoxu onu açıqca müdafiə edirdi. İlk həyəcan qaldıran və həmişə də Türkiyəni müdafiəyə çağıran yeganə bir nümayəndəni heç kim dinləmək istəmirdi; onun əsli isveçli idi. Hətta ona “o da dağlıq ölkədəndir, türklər də dağlıq yerdə yaşayır. Təbiətləri bir olduğu üçün onları müdafiəyə çağırır” deyə istehza edirdilər. Buna baxmayaraq, zaman-zaman həyəcan başqa nümayəndələrə də keçir, hamı Rusiyadan təşvişə düşməyə başlayırdı. Belə ki, 53-cü ilin noyabr-dekabr aylarında Rusiya Qara dənizdə Osmanlı dövlətinin donanmasını məhv etmiş, Qafqazdan keçərək Türkiyənin içərilərinə irəliləmiş, Qarsda Osmanlı ordusu məğlubiyyətə uğramış, Boğazların və İstanbulun işğalı təhlükəsi yaranmışdı.
1854-cü ilin yanvar-fevral aylarında bütün Avropanı bir rus qorxusu bürümüş, Britaniyadan başqa bütün dövlətlər sarsılmışdı. Ancaq London da çaxnaşırdı. Hamıdan sakit yalnız İngiltərənin ozamankı baş naziri, böyük diplomat Palmerston idi. O, bütün həyəcan, təşviş, qorxu və çığır-bağırlara heyrətamiz bir soyuqqanlılıqla baxırdı. Sanki dünyada heç bir elə əhəmiyyətli hadisə baş verməmişdi. Bir sıra dövlət [adamları ondan] şübhələnməyə başlamışdılar. Onu Britaniyanın mövqelərini Rusiyaya satmaqda təqsirləndirənlər və bunu açıq söyləyənlər də var idi.
Təmkin və soyuqqanlılığı ilə soyuqqanlı ingilisləri belə qəzəbləndirən Palmerston 1854-cü ilin mart ayında Fransanı da yanına alaraq Osmanlı imperatorluğu ilə bir cəbhədə Rusiyaya qarşı müharibə elan etdi. Dünya siyasəti səhnəsində hər nəsnə alt-üst oldu. Rusiya təkləndi. Avstriya və Prussiya da Rusiyaya hədələr gəlib Dunaydan çəkilməsini tələb etdilər və istəklərinə nail oldular.
Böyük diplomat qoca Palmerstonun niyyəti aydın oldu. Belə ki, Rusiyanı müharibənin dərinliyinə buraxmış, ona geri qaçıb tez sülh bağlamağa yol qoymamışdı. Əgər Rusiya geri qaçardısa o zaman “zəif” Türkiyənin onu məğlub etdiyi anlaşılar və Rusiya öz nüfuzunu tam itirmiş, üçüncü dərəcəli dövlət səviyyəsinə düşmüş olardı.
1854-55-ci illərdə Rusiya müharibə meydanlarında və Qara dənizdə darmadağın edildi. Qələbələrdən ruhlanan Osmanlı orduları Krıma çıxaraq Moskva üzərinə hücuma hazırlaşırdı. Britaniya buna etirazını bildirdi və hücumu dayandırdı.
1856-cı ilin martında Parisdə sülh müqaviləsi bağlandı. Türkiyə qalib, Rusiya məğlub oldu. Ancaq ən çox qazanan Britaniya oldu:
Soruşula bilər ki, mövzu Azərbaycanın quzeyində “türk dili”nin “Azərbaycan dili”nə necə çevrilməsi, ya da çevirdilməsini aydınlaşdırmağa həsr edildiyi kimi, bu tarix təsviri nəyə gərəklidir?
Hörmətli oxucu, hörmətli dilçi alimlərimiz, Azərbaycanın dili türk dilidir, onun “Azərbaycan dili” adlandırılması elmin nəticəsindən deyil, siyasətin nəticəsindən doğmuşdur. Bu siyasəti isə Rusiya imperiyası yürütmüş, məqsədi isə “ayır-buyur!” (parçala, ağalıq et!) siyasətini həyata keçirmək olmuşdur. Odur ki, məsələnin əsl mahiyyətini anlamaq və düzgün elmi qiymət vermək üçün Rusiyanın və Britaniyanın XIX yüzildəki siyasətini, ayrıca olaraq da Yaxın və Orta Şərq siyasətini araşdırıb onu qiymətləndirmək qaçılmazdır. İndi bəhs etdiyimiz həmin tarixi hadisələrin və dövrün fonunda Rusiyanın Azərbaycana və türk dilinə yönəlik siyasətini izləyək. Belə çıxmasın ki, biz Rusiyanın balaca və böyük siyasətində Azərbaycanın mövqeyini böyüdürük. Əsla yox!
Sonralar Rusiyada boş yerə Azərbaycanı “Şərqin qapısı” adlandırmamışlar. Belə bir ifadə vardır: “siyasət tez-gec dəyişə bilər, ancaq coğrafiya dəyişmir”. Bütün tarix boyu Dərbənd, Bakı, Gəncə, Tiflis, İrəvan, Təbriz, Qəzvin, Ərdəbil və Həmədanın hərbi-strateji mövqeyini, Güneydən Quzeyə, Quzeydən Güneyə çıxışın, gediş-gəlişin bunlarsız mümkün olmadığını qədim yunan və romalılardan tutmuş Bizans və ərəb xilafəti də daxil olmaqla rus və rus-sovet imperiyasınadək hamı çox əla bilirdi.
XVII yüzilin sonları – XVIII yüzilin ilk illərində Azərbaycan Səfəvi imperatorluğu dağılmağa başlamış, hətta uzun müddət Səfəvilərin təsiri altında olan əfqanlar hücum edərək imperiyanın ozamankı mərkəzi İsfahanı mühasirəyə almış, Şah II Təhmasib (1722-32) Azərbaycana çəkilmişdi.
Səfəvi imperiyası tam süquta uğrayırdı. Bir neçə il davam edən bu tənəzzülü Rusiya diqqətlə izləyirdi. 1711-ci ildə Prut çayı sahilində Osmanlı tərəfindən həqarətli məğlubiyyətə uğramış I Pyotr (Dəli Petro) bunun əvəzini Azərbaycanda çıxmağa və təntənəli qələbə çalmağa ümid bəsləyirdi. O, 1704-20-ci illərdə rus imperiyasına qarşı türk xalqlarının Tatarıstanda, Başqırdıstanda, Həştərxanda və bütün Volqaboyunda baş verən üsyanlarını amansızlıqla boğmuş və Quzey Qafqaza ordu toplamışdı. 1722-ci ildə o, Dərbəndə qoşun çıxarıb oranı işğal etdi.
Hücumdan qabaq o, yerli xalqlara müraciət manifesti yazmışdı. Həmin manifestin Azərbaycanda geniş yayılması üçün onu türk dilinə tərcümə etdirmiş və mətbuatda çap etdirərək yaydırmışdı. O, özünün dediyi kimi, Rusiyanın “iti, zəhərli neştəri”ni Qafqazın və Yaxın Şərqin “şah damarı olan” Azərbaycana yeritməklə “onları iflic edəcəyini” düşünür, iflic edilmiş İrandan gələcəkdə rus imperiyasının türklərə qarşı yararlı istifadəsini hazırlamaq istəyirdi.
Azərbaycanın bir sıra quzey bölgəsini, o sıradan əsas strateji mərkəzlərdən olan Dərbənd və Bakını işğal edən Pyotr Azərbaycanın içərilərinə doğru irəliləyə bilmədi. O, Azərbaycan xalqının bu rəşadətli müqavimətini heç ağlına da gətirməmişdi. Belə ki, Səfəvilər özünü tam itirmiş, ölkə idarəsiz qalmış, xalqın – Azərbaycan türklərinin müqavimətini təşkil edəcək elə bir hakimiyyət orqanı qalmamışdı. Azərbaycan xalqı öz azadlığını qorumaq üçün rus işğalçıları ilə ölüm-dirim müharibəsi aparırdı.
Azərbaycan xalqının 1722-23-cü illərdə rus imperiyasına qarşı apardığı azadlıq müharibəsi türk millətinin ən şanlı və şərəfli tarix səhifələrindəndir. Xalqımızın bu əzəmətli dirənişi kalmuk, noğay, qumuq, ləzgi və çeçenləri də Pyotra qarşı qaldırmağa başladı. Pyotr Senatı sakitləşdirmək və onun qarşısında özünə bəraət qazanmaq üçün bir məktub yazıb göndərdi. Məktubda bildirilirdi ki, atlara ot və yulaf çatışmır, hava əlverişli deyil, əsgərlər arasında xəstəlik yayılıb, daha nələr, nələr.
Bundan bir az keçməmiş Pyotr mühasirəyə düşəcəyindən qorxaraq gecə xəlvətcə bir gəmiyə minib Dərbənddən Həştərxana qaçdı və özünü Peterburqa çatdırdı.
Rusiyanın Azərbaycanda qalan işğal ordularına qarşı müharibəni sürdürən Azərbaycan türklərinin güclü bir başçıya ehtiyacı vardı. Azərbaycan türkləri həmişə ağır və dözülməz bir duruma düşdükdə öz içərisindən böyük şəxsiyyətlər yetişdirmişdir. Bir Avropa səyyahı demişdir ki, başqa ölkələrdə tək-tək tapılan istedadlar Azərbaycanda çoxdur. Həmin dövrdə xalqın istək və ehtiyaclarına cavab verən şəxs Nadirqulu oldu.
Böyük komandan istedadı olan Nadirqulu II Təhmasibin yanına gələrək öz xidmətini ona təklif etdi və şahın əmrlərinin icraçısı olması haqqında ondan imzalı fərman aldı, özünə “Təhmasibqulu xan” ləqəbini götürdü. Çox çəkmədi ki, Nadir bütün xarici işğalçıları Azərbaycan, Fars, İraq və Xorasandan çıxardı. 1736-cı ildə Muğanda qurultay çağırdı, qurultay Nadiri şah seçdi.
Nadir rusları təkcə Azərbaycandan deyil, Dərbənddən quzeyə bir çox əyalətlərdən qovdu, Həştərxana yürüşə başladı, ancaq dağlı xalqlarının ona qarşı müqavimətini görərək bu fikrindən daşındı. O, Səfəvi imperiyasını “Əfşar imperiyası” adı altında bərpa etdi, əlavə olaraq Hindistanı da tutdu. Hindistanda Böyük Moğolları məğlub edib sonra da oranı tam hakimiyyət altında saxlaya bilməməsi onun ən böyük səhvi idi. Belə ki, güclü bir türk dövləti olan Böyük Moğollar bu məğlubiyyətdən sonra özlərinə gələ, gələcəkdə Avropa işğallarına qarşı Hindistanı qoruya bilmədilər. Bununla da özləri də tarixin səhnəsindən çıxdılar.
Bir sıra tarixçilər Səfəvilər dövlətini Şah İsmayıldan Şah Abbasadək Azərbaycan dövləti, ondan sonra isə İran dövləti kimi qiymətləndirirlər. Bu baxış başdan-ayağa yanlışdır. İlxanlı, Cəlairli, Çobanlı, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi, Qacar dövlətləri də Səlcuq imperiyası tipində orta çağın əsl türk dövlətləri idi. Burada heç bir dartışmaya yer yoxdur. Bu dövlətlərin hamısında türk, ərəb və fars dilindən yan-yana istifadə olunub, hamısında saray, ordu və bəzi müəssisələrin dili yalnız TÜRK DİLİ olubdur.
Tez-tez tarixi haşiyələrə çıxdığımı oxucular və alimlər bağışlasınlar. Ancaq bir haşiyə də yazmağa məcburam. Bu da I Napoleon Bonapartın Misrə hərbi yürüşü haqqındadır.
Napoleon 1798-ci il iyul ayında İsgəndəriyyəyə ordu çıxaran andaca yerli əhaliyə müraciət-manifest göndərdi, onu ərəb və türk dillərində yaydırdı. Orada özünü Misir-ərəb xalqının müdafiəçisi kimi qələmə verdirmişdi; yalnız Misirdə hakimiyyətdə olan, Osmanlıdan asılı misirlilərin, Osmanlının və Fransanın düşmənləri olan Məmlükləri susdurmağa gəldiyini bildirirdi. O, Məmlüklərin hakimiyyətindən narazı yerli ərəbləri öz tərəfinə çəkib türk-məmlük hakim elitasını darmadağın etdi.
Həmən siyasətlə Suriyaya hücum etdi. Ancaq burada Əkkə qalasının ətrafında məğlub olaraq Misrə çəkildi. Napoleonun məğlubiyyəti Fransada təşviş yaratdı və Direktoriyada çaxnaşma başladı. O da Deli Petro kimi bu məğlubiyyətdə özünə bəraət qazandırmaq üçün Direktoriyaya bir məktub göndərdi. Məktubda deyilirdi ki, hava həddən artıq istidir (məğlubiyyət 1799-cu ilin avqust ayında olmuşdu), əsgərlər arasında çüzam xəstəliyi geniş yayılmışdır, atlar və əsgərlər qırılır, yeni qüvvə gəlmədiyindən hücumu davam etdirmək mümkün deyil və daha nələr, nələr.
Hərtərəfli məğlub edildiyini görən Napoleon da Pyotr kimi yalnız bir-iki yaxın adamına öz məqsədini bildirib gizlincə İsgəndəriyyədən qaçdı. O, Pyotrdan fərqli olaraq, qiyafəsini də dəyişdirib sadə bir sərnişin kimi başqa ölkənin sərnişin gəmisində Avropaya keçdi və özünü birtəhər Parisə çatdırdı.
“Fransızlar öz övladlarına “adam ol” yerinə “türk ol” deyirdilər” fikrini söyləyən Napoleon Bonapart Misirdə “bir türk-məmlük əsgəri on fransız əsgərinə asanlıqla qalib gəlir” sözlərini söyləməli olmuşdu.
Bəli, bir neçə yüzil idi ki, Avropanı bir fenomen düşündürür, rahatsız edir və sıxırdı – türk fenomeni! Rusiyanın ən böyük sərkərdə və imperatoru I Pyotr, Fransanın ən böyük sərkərdə və imperatoru I Napoleon, onların general və əsgərləri bu fenomeni öz gözləri ilə görmüş, acısını çəkmişdilər.
Nə üçün biz bunları müqayisə edirik? Çünki, birincisi, hər iki işğalçı hücumun hədəfi eynidir – türk milləti! Belə ki, Pyotr yerli qeyri-türkləri və xristian gürcü və erməniləri türklərə qarşı qaldırmışdırsa da, Napoleon türk-məmlük əhalisini Misirdə hakimiyyətdən devirmiş, onlara divan tutandan sonra ərəbləri türklərə qarşı qoymuşdu. İkincisi, hər iki hücumun kökündə türk düşmənçiliyi əsas motiv idi. Üçüncüsü, hər iki cahangirin işğalçılıq yürüşünü türk dövlətlərindən daha çox türk xalqının döyüşkənliyi və iradəsi puça çıxarmış və onları tam məğlubiyyətə uğratmışdır. Bunlar xarici işğalçılara qarşı daha çox türk xalqının azadlıq vətəndaş müharibəsini xatırladırdı. Dördüncüsü, bu hər iki müharibə Avropa imperiyalarına böyük dərs oldu; onlar götür-qoy edib XIX yüzildəki xarici işğal siyasətləri üçün böyük təcrübə qazandılar. Avropanın bütün işğalçıları anladılar ki, türkləri məğlub etməyincə Asiyaya yiyələnmək, onu müstəmləkələrə bölüb talamaq mümkün olmayacaq.
XIX yüzilin birinci yarısında Azərbaycanda işğalçılıq müharibəsi aparan Rusiya bu dəfə imperialist siyasətində tam hazırlıqlı idi. Bu müharibələrin gedişində, aralarında və sonralarında müxtəlif vaxtlarda Azərbaycanda olan rus ekspert, casus, diplomat və başqa nümayəndələri Peterburqa yazıb bildirirdilər ki, buranın (Azərbaycanın) əsas əhalisi türklərdir. Buranı işğal edərkən ermənilər bizə çox yardım ediblər. Onlar burada bizim ən yaxın köməkçimiz ola bilərlər. Türkiyə ilə sülhü altı ay gecikdirin – biz oradan geri çəkilənədək erməniləri Rusiya himayəsinə keçmiş ərazilərə köçürüb oralarda məskunlaşdıra bilək.
Mərkəzdən gələn cavabda isə yazılırdı ki, biz ermənilərdən yana müharibəni davam etdirə bilmərik, üç aya kimi tədbirlərinizi görüb yekunlaşdırın. Beləliklə, Qacarlar və Osmanlı dövlətlərinin ərazisində yaşayan, Rusiyaya müharibədə kömək göstərən və ya Rusiyanın qızışdırması ilə üsyan, qiyam qaldıran erməniləri ruslar köçürərək Azərbaycanda, xüsusən də Şamaxı, Bakı, Dərbənd, Gəncə, Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan və Zəngəzurda, bir də Gürcüstanda məskunlaşdırdılar.
Ön Qafqazın idarəçiliyində ermənilər Rusiyanın birinci köməkçiləri olmuşdular. Lenin bir yerdə qeyd etmişdir ki, ermənilər tarix boyu Avropa dövlətlərinin Yaxın və Orta Şərqdə casusu və yaxın köməkçisi rolunu oynamışdır. Bir zamanlar Osmanlı imperatorluğunda “milləti-sadiqə” (sadiq millət) adlandırılan ermənilər hələ XVIII yüzilin başlanğıcında Moskvaya – I Pyotra yazıb bildirirdilər: biz (ermənilər) qorxumuzdan gündüzlər müsəlman, ancaq gecələr xristian oluruq. Sən gəl, bizi bu müsəlmanların əlindən qurtar. Sən bizi qurtarsan əvəzində İsa Məsih sənə kömək edər.
Rusiyanın 1826-29-cu illərdə Yaxın Doğuda işğalları zamanı ona hər cür yardım və xidmət göstərən erməniləri Rusiya hər hansı bir vahid ərazidə məskunlaşdırıb onlar üçün ayrıca inzibati idarə yaratmağa başladı. Bunun üçün mərkəz İrəvan seçildi. Türkmənçay müqaviləsi bağlanan kimi İrəvan xanlığı ləğv edildi, İrəvan qraflığı yaradıldı. Bu işğallara başçılıq edən İvan Paskeviç çar tərəfindən oraya qraf təyin edildi. Ona fəxrlə “qraf Erivanski” deyirdilər. Ondan 16-17 il sonra İrəvan quberniyası yaradıldı. Quberniya birbaşa çarın idarəsində sayılırdı. Bu o demək idi ki, İrəvana qarşı hər hansı bir hərəkət və ya müdaxilə rus çarına qarşı hərəkət kimi qiymətləndiriləcəkdi. Bununla da bütün quberniyada (onun tərkibinə daxil edilmiş Naxçıvan və Ordubadda da) yaşayan ermənilər çarın “əziz təbəələri” sayılır, qeyri-rəsmi imtiyazlara sahib olur, onlara hamiliyi çar özü edirdi. Çarların titulları sırasında bir titul da yazılırdı: “… qubernator Erivanski” (İrəvan qubernatoru).
Rusiya imperiyası İrəvan xanlığının ərazisindən zaman-zaman türkləri çıxardaraq erməniləri yerləşdirdi. Türk xanlığını yox edib yerində rus-erməni quberniyasını yaratdı, bununla da gələcək Ermənistanın və indiki erməni dövlətinin əsasını XIX yüzilin ortalarında qoymuş oldu.
Hörmətli oxucu, belə bir siyasətin yeni bir təzahürünü, yaşadığmız günlərdə gördük və görürük; belə ki, bir neçə il öncə Qarabağın dağlıq hissəsində, mərkəz Xankəndi olmaqla, “prezident üsul-idarəsi” yaradıldı və ora birbaşa prezident Qorbaçovun idarəsi altına verildi. Bəli, Azərbaycanın başqa bir bölgəsində rus imperiya siyasətinin təkrarı! Sonu da göz qabağında! Eyni!
Rusiya Azərbaycan türklərini qırır, doğma yurdundan qovur, yerində erməni dövləti (və ya dövlətləri) yaradır. Azərbaycan türkləri isə 200 ildir ki, dünyada təklənmiş durumda. Bu təklənmənin daha hansı yönləri olmuşdur?
Dediyimiz kimi, uzun müddət (yüz ildən çox) Azərbaycanı işğala hazırlaşan rus imperiyası ölkəmizin quzeyini işğal edəndən az keçməmiş onu tam təcrid etmək üçün tədbirlərə girişdi. Onun ekspertlərindən (casuslarından) biri mərkəzə yazırdı ki, təkcə ermənilərin köməyi ilə bu türkləri itaətdə saxlayıb idarə edə bilməyəcəyik, çünki hər ikimiz xristian olduğumuz halda, türklər müsəlmandır. Ancaq bunların içərisində başqa azsaylı etnik qruplar və kiçik xalqlar (narodnosti) yaşayır ki, onlar hind-Avropa irqindəndirlər və bu sarıdan bizə (ruslara – Ə.E.) qohum xalqlardandırlar. Onların da arasında talışlar çoxluq təşkil edir. Ancaq bunlar mədəniyyət və inkişaf səviyyəsinə görə türklərdən çox aşağıdırlar, onlardan geri qalırlar. Biz bunları öz tərəfimizə çəkib, savadlanmalarına və mədəniyyətlərinin yüksəldilməsinə hər cür yardım edib özümüzə idarəçilikdə ən yararlı köməkçi təbəqə yaratmalıyıq.
Bəli, Türkmənçay müqaviləsindən sonra Azərbaycanın quzeyində türklər üçqat idarəçilik altına alındı:
Bütün bunlar Azərbaycan türkünü itaətdə saxlamaq üçün yaradılmış idarə üsulunun içdən bir-birinə çulğaşdırılmış və bir-birini tamamlayan bölmələri idi. Ancaq bununla iş bitmiş olsaydı onda bizim üçün heç olmazsa, dərd yarı idi.
Rusiyanın bizə qarşı imperiya siyasətinin əsas xəttinin biri türk dilini parçalamağa yönəldilmişdi. Bu cür siyasət xətti hər hansı bir imperiyada olmamışdı. Rusiya Akademiyası bu məsələ ilə ayrıca məşğul olur, təkliflərini hakimiyyətə təqdim edirdi. İşğal altına alınmış ölkələri məmur-alim, casus-alim şəbəkəsi bürümüşdü. XIX yüzilin başlanğıcında Rusiya siyasi-elmi ədəbiyyatında türk sözü artıq ayrı-ayrı anlam daşıyan iki şəkildə yazılırdı:
тюрк [t(y)urk], cəmdə: тюрки [t(y)urki]
турок (turok), cəmdə: турки (turki).
Birinci anlamda daha çox Azərbaycan və Qafqaz türkləri nəzərdə tutulur, ikinci anlamda isə Osmanlı türkləri. Ancaq bu iki anlam tez-tez qatışdırılır, bir müəllif birinci anlamı bütün türk dillərinə aid etdiyi halda, başqa bir müəllif yalnız Rusiyanın tabeliyində olanları t(y)urk adlandırır, başqa birisi Rusiyada yaşayan türkləri bəzən tatar, bəzən türkmən, bəzən monqol deyə yazırdılar. Rus imperiyasının yüksək dövlət idarəsində işləyən və Rusiyanın Yaxın Şərq siyasətində fəal çalışan imperiyanın polkovniki, geniş bilik sahibi Abbasqulu ağa Bakıxanovun “Gülüstani-İrəm” əsərinə söykənməklə bu iki sözün ozamankı məna çalarlarını aydın görə bilərik:
“…Жители Балкара и окрестных с ним Чегема, Баксана, Бизенги и других говорят на языке тюрки кумукского наречия, что сходство этих народов” (səh. 14-15) = “Balkarın və onunla qonşu Çeqem, Baksan, Bizengi və başqa (yerlərin) əhalisi türk dilinin qumuq ləhcəsində danışırlar ki, bu da xalqların eyniliyini göstərir”.
İkinci misalın (iqtibasın) böyüklüyünə görə oxucu bizi bağışlasın, ancaq buna məcburuq! “…Четыре деревни табасаранские – Магарты, Маграга, Хучни и Чирах, все магалы Улуч и Терекеме, по обоим сторонам Дербента, равно как сам город, магалы Тип, Мюскюр, Шабран, город Кудиал (Куба) и остальные магалы Ширванские с Сальяном, шесть деревень бакинских терекеме и весь уезд Шекинский говорят на языке тюрки, что свидетельствует об их происхождении от тюрок, монголов и татар.
На этом тюркском наречии говорят поныне в Армении, части Грузии, Азербайджане и во многих персидских (?) областьях. Это наречие среднее между наречиями турецким и джагатайским, кумыкским и ногайским, и наречие это до сих пор не имеет грамматики” (səhifə 25) = “Dörd Tabasaran kəndi: Mağartı, Mağraqa, Xuçni, Çıraq, şəhərin özü də daxil olmaqla Dərbəndin hər iki yanı boyunca bütün Uluç və Tərəkəmə mahalları, Tip, Müskür, Şabran mahalları, Qudyal (Quba) şəhəri, Salyanla birgə Şirvanın qalan mahalları, Bakı tərəkəmələrinin 6 kəndi və bütün Şəki qəzası türki dildə danışırlar ki, bu da onların türklərdən (tyurok), monqollardan və tatarlardan törəmələri haqda şəhadət verir. Ermənistanda, Gürcüstanın bölgələrində, Azərbaycanda və bir çox fars vilayətlərində hələ də bu türk ləhcəsində danışırlar. Bu ləhcə türk (turetskiy), cağatay, qumuq və noğay ləhcələri arasında onlardan ən ortacıldır və bu ləhcənin indiyədək qrammatikası yoxdur”.
Üçüncü misal Bakıxanovun öz əsərlərinin dili haqqındadır; o, belə yazır:
1. Рийаз ал-Кудс, на тюркском языке, в XIV главах…
9. Мелкие стихотворения на арабском, персидском, турецком и татарском языках (səh. 206-207).
1. Riyaz əl-Qüds, türk dilində, 14 fəsildə…
9. Ərəb, fars, türk və tatar dillərində kiçik şerlər.
Birinci misaldan aydın olur ki, hələ o zamnalar “türk (tyurk)” dili rusdilli ədəbiyyatda bölünməz bir anlam daşıyırdı.
Sonralar rusdilli əbədiyyatda bu sözü çox-çox çözələyib onu “türk dilləri” (tyurkskiye yazıki), sonra “türk dilləri qrupu”, ya da “türk dilləri ailəsi” adlandırdılar. Bir çox hallarda “türk və tatar dilləri” də işlədilirdi.
İkinci misalda bir yerdə “türki dilində”, başqa bir yerdə “türk (tyurk) ləhcəsində” şəklində göstərilmişdir. “Türki dildə” danışan yerli əhalinin (Azərbaycan və Qafqaz türklərinin) mənşəcə türklər (“turki” yox, “tyurok”), monqollar və tatarlardan törədiyi də ayrıca vurğulanır. Birinci misalda qumuq ləhcəsi türk dilinin bir ləhcəsi kimi göstərildiyi halda, ikinci misalda “türk ləhcəsi” başqa ləhcələr, o cümlədən qumuq ləhcəsi üçün bir mərkəzləşdirici, ləhcələr arasında bir bağlayıcı və bütün Qafqazda ünsiyyət vasitəsi kimi təqdim edilir.
Bakıxanov qeyd edir ki, bu ləhcənin indiyədək qrammatikası yoxdur, yəni yazılmayıb. Ayıq oxucu elmin siyasət adına, siyasət “xatirinə” necə dolaşdırıldığını aydın, açıq görür. Və görür ki, burada əsas məqsəd Azərbaycan türklərinin dilini türk dilindən nəyin bahasına olursa-olsun qoparıb (!) ona yeni bir ad – qondarma ad qoymaqdır. Orta səviyyəli filoloq da bilir ki, qrammatika dil haqqında elmdir; əgər hər hansı bir ləhcənin qrammatikasını yazmağa cəhd göstərilirsə, deməli, ya o ləhcənin qrammatikası onun daxil olduğu dilin qrammatikasını “mənimsəyəcək”, ya da bu ləhcədən zorla, hansısa bir məqsəd üçün dil düzəltmək, onu dil kimi qələmə vermək lazım gələcək.
Üçüncü misalda məsələ bir qədər də aydınlaşır. Bakıxanovun özünün tərtib etdiyi siyahıda birinci əsərini türk dilində (na tyurkskom yazıke) yazdığını bildirir. Hamımıza bəllidir ki, bu əsəri müəllif türk dilinin Azərbaycan ləhcəsində yazıb. O, əsərlərinin siyahısının doqquzuncu nömrəsində kiçik şerlərini həm də türk (turetskom) və tatar dillərində yazdığını bildirir. Bəlli olduğu kimi, Bakıxanov tatar dilində şer yazmayıb. O, burada da tatar dili dedikdə Azərbaycan türklərinin dilini, “turetskom” dedikdə yalnız Osmanlı imperatorluğunda yaşayan türklərin dilini nəzərdə tutur.
Elə çıxmasın ki, biz burada Bakıxanovun necə dolaşdığını göstərməklə onu tənqid etmək fikrimiz var. Yox, əsla yox. Bizim əsas məqsədimiz rus imperiyasının ELMi öz işğalçılıq siyasətinə görə necə, hansı yollar və hansı mərhələlərlə saxtalaşdırdığını, elmin (ayrıca olaraq da tarix, etnoqrafiya və filologiyanın) siyasətə necə qurban edildiyini və verildiyini göstərməkdir. Bakıxanov isə bilikli alim və imperiyanın yüksək rütbəli məmuru olduğu üçün onun yaradıcılığı bizim araşdırmamıza tutarlı nümunələrdən biridir. Onun bir əli siyasətdə, bir əli elmdə idi. O, məmur-alim təbəqəsinəmi deyək, qrupunamı deyək daxil idi. Yazıq, min yazıq, bu məmur-alimlər, ya da alim-məmurlar həmişə ikilik arasında qalmış, tez-tez ya bilərəkdən, ya da bilməyərəkdən çaşmış, aldanmış, aldadılmış və xalqı da çaşdırmış, aldatmışlar. Yazıq, nə yazıq ki, bu növ alim-məmurlar bugünümüzdə də az deyil. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının akademikləri – İqrar Əliyev, Ağamusa Axundov və onların bir çox davamçıları bu zümrədəndirlər.
Araşdırdığımız məsələnin bir az da dərinliyinə baxaq. XIX yüzilin birinci yarısında Rusiyanın siyasət alim-ekspertləri Azərbaycan və onun xalqı haqqında mərkəzə yazırdılar ki, buranın əhalisi türkdür və özlərinə də türk deyirlər. Onların mənşəyi türk, türkmən, tatar, oğuz və monqollarla sıx bağlıdır. Rusiyanın təbəəliyində olanları ya oğuz, ya da tatar adlandırmaqla onları türklərdən ayırmaq olur!!
Başqa bir hesabatda isə təklif edilirdi ki, onları ölkənin adına uyğun azərbaycanlı (azerbaydjantsı, aderbaydjantsı) adlandırmaq daha doğru (oxu: imperiya məqsədlərinə daha yararlı) olardı. Bəli, xalqın “türk” adını “azərbaycanlı” adı ilə əvəz etmək fikri elə Türkmənçay müqaviləsi bağlanan andan meydana çıxmışdı. Krım müharibəsindən sonra imperiya xalqımızın və dilimizin adının dəyişdirilməsinə yönəlik cəhdini daha da artırdı. Təklif olunan monqol, türkmən və oğuz adları rusdilli ədəbiyyatda daha görünmürdü. Ən çox üç ad: türk, tatar, azərbaycanlı adları işlədilirdi. On doqquzuncu yüzilin sonları – iyirminci yüzilin başlarında Azərbaycanın gerçək aydınları daha çox “türk xalqı”, “türk dili” yazdıqları halda, imperiya xidmətçiləri “tatar xalqı”, “tatar dili”, “azərbaycanlı”, “Azərbaycan dili” yazırdılar.
Rusiya onun tərkibində yaşayan türkləri dörd yerə bölmüşdü: 1. Qazan tatarları; 2. Krım tatarları; 3. Qafqaz tatarları (Azərbaycanın quzeyində, Ermənistanda və Gürcüstanda yaşayan türklər də buraya daxil idi); 4. Sibir tatarları.
Sadə bir misal: Gürcüstanın Qori şəhərində Qori seminariyasının yanında rus-türk məktəbi açıldı, adı isə “rus-tatar məktəbi” qoyuldu. Sonralar bu məktəb görkəmli Azərbaycan aydını Firidun bəy Köçərlinin zəhməti nəticəsində Azərbaycanın Qazax şəhərinə köçürüldü və adı dəyişdirilib “rus-türk məktəbi” edildi.
Başqa bir misal: hələ vaxtilə Səttar xan hərəkatına bir yazısında toxunan Lenin yazırdı ki, Qafqaz tatar yarımziyalıları rus təbəəsi olduqlarını yaddan çıxararaq Təbriz hərəkatına yaxından kömək və onda iştirak edirlər.
1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikası (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti) yarananda xalqın və onun dilinin adı “özünə qaytarıldı”. “Tatar dili”, “Azərbaycan dili” ifadələri daha işlədilmədi.
Göstərdiyimiz kimi, “Azərbaycan dili”, “azərbaycanlı” ifadələri Türkmənçay müqaviləsi dövründə təklif edilsə də bu təklifi rus imperiyasının davamı olan Sovetlər Birliyində imperiya siyasətinin ən quduz davamçısı Stalin yerinə yetirdi. Onun əmri ilə dilimiz “Azərbaycan dili” adlandırıldı. Bu haqda çox yazıldığına görə, əlavə araşdırmaya ehtiyac duymuruq.
Yeri gəlmişkən, göstərək ki, Azərbaycanın güneyində türk dilinin durumu bambaşqa olmuşdur. Orada hakimiyyət uzun müddət türk Qacarların əlində idi və türk dilinin adının dəyişdirilməsi Qacarların siyasəti üçün elə bir əhəmiyyət kəsb etmirdi. Qacarlardan sonra da Pəhləvilər və fars şovinistləri “türk dili”nin varlığını danmamışlar, ancaq orada başqa siyasətə əl atmışlar. Pəhləvilər dövründə və ondan sonra da belə bir qondarma nəzəriyyə ortaya atılmışdı ki, bəs sən demə, Azərbaycanda, Fars, Xorasan və başqa əyalətlərdə yaşayan türkdilli xalqlar əvvəllər, uzaq keçmişdə mənşəcə irandilli (?) olmuşlar, yalnız XI-XII yüzillərdə Səlcuq imperiyası dövründə türkləşərək (!) öz mənşələrindən uzaqlaşmışlar; deməli, bu xalq (Azərbaycan türkü) bu gün dilcə türkdilli olsa da əslində iranmənşəli, yaxud hind-Avropa mənşəlidir, yəni farslarla bir kökdəndir. Bu isə türklərin kökünün danılması, yaxud kökündən qazılaraq assimilyasiya edilməsi demək idi.
Ulu öndər Məmmədəmin Rəsulzadə 1925-ci ildə yazırdı: “Rusiya idarəsindəki müsəlmanlara “türk” dedirtmək indi qazanılmış bir savaşdır!”.
Bu fikrin bir davamı kimi deyə bilərik: bu gün Azərbaycan türkü bütün dünyada özünün milli mənşə, milli dil və milli varlığını dərk edərək Birlik, Bütövlük, Azadlıq, İstiqlal və Demokratiya uğrunda savaşı qazanmaq üçün hazırlaşır.
Uğur ola, ey türk!
Kələki, 12.02.1996
|
/DATA/HTML/_themes/glacier/aglabul1.gif){kind=small}
- Yorum
- Tekrar blogla
-
Abone Ol
Abone olunmuş
WordPress.com hesabınız var mı? Şimdi oturum açın.
mənQarabağam 